ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҒАЛЫМДАР ТАТАРСТАН МҰРАҒАТТАРЫН ЗЕРТТЕУДЕ

15.09.2022

Павлодар педагогикалық университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы, ҚР Мәдениет және спорт министрлігіне қарасты Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы директорының ғылыми кеңесшісі Гүлфира Өтепова «Вестник Татарстана» қоғамдық-саяси газетіне сұхбат берді.

Тамыз айында профессор Г.Өтепова төрт адамнан тұратын қазақстандық ғылыми-зерттеу экспедициясының құрамында Татарстанның Қазан қаласының мұрағаттары мен кітапханаларын зерттеді. Жұмыс екі аптаға созылды. Ол Татарстан астанасына қандай ғылыми қызығушылықпен барғанын түсіндірді.

Гүлфира Елубайқызы қазақстандық зерттеушілердің Татарстан мұрағаттарына неліктен қызығушылық танытқанын айтты.

«Қазақ халқының мәдени-тарихи мұрасын қазіргі және келешек ұрпаққа жеткізу, көне қолжазбаларды, кітаптарды, құжаттарды кеңінен насихаттау, біртұтас түркі мәдени кеңістігін сақтау – осының барлығы Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының құрамдас бөлігі. Бүгінгі таңда еліміз алыс-жақын шетелдердің мұрағаттары мен кітапханаларында әлі күнге дейін сақтаулы тұрған Қазақстан тарихы мен мәдениетіне қатысты құжаттарды анықтауға, сақтауға, жинақтауға және басып шығаруға үлкен көңіл бөлуде. Ғалымдар, тарихшы, зерттеушілеріміз шет елдерге шығып, осындай тарихи дереккөздерін анықтау үшін мемлекет тарапынан көптеген жұмыстар атқарылуда», - дейді Гүлфира Елубайқызы.
«Архив-2025» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру аясында Ұлттық қолжазбалар және сирек кітаптар орталығы Қазан қаласына ғылыми-зерттеу экспедициясын ұйымдастырды.

«Ресей - біздің ең жақын көршіміз, біздің ұзақ ортақ тарихымыз бар, сондықтан, әрине, біз ресейлік мұрағат қорларында жұмыс істеуге назар аударамыз. Біріншіден, бұл Мәскеу мұрағаттары мен кітапханалары. Бірақ біз Қазанда тарихымызға қатысты көптеген қызықты құжаттар мен қолжазбаларды кездестіруге болатынына сенімдіміз. Оның үстіне біз татар халқымен 9-10 ғасырлардан келе жатқан ортақ тарихыз арқылы байланыстымыз. Бірге Түрік, Қимақ қағанаттарының, Ноғай Ордасының, Алтын Орданың, Жошы Ұлысының, кейін Ресей империясының құрамында болдық», - деп атап өтті Өтепова.

Қазандағы ұйымдармен танысу ҚФУ Халықаралық қатынастар институтының директоры, профессор Рамиль Равильевич Хайрутдиновпен және оның ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, профессор Рафаэль Миргасимович Валеевпен кездесуден басталған. Олар қазақстандықтардың қызығушылығын тудыратын ғылыми құжаттарды қай ғылыми ұйымдардан іздеуді бастағаны дұрыс болатынын айтып, жылы лебіздерін білдіріпті.

«Лобачевский атындағы ҚФУ ғылыми кітапханасының қорын ерекше атап өткім келеді. Мен зерттеуші ретінде онда қандай сирек кітаптар сақталғанын көргенде таңғалдым! Бұл қорларда бір-екі жыл жұмыс істесеңде, тек бәрін қарап шығуға және зерттеуге уақыт жеткіліксіз! Анықталған материалдардың ішінде Шежіріні ерекше атап өткім келеді – бұл татар, бұлғар, бұхара, қазақ хандарының шежіресі. Атап айтқанда, бұл құжатта Қазақ хандығының негізін қалаған Жәнібек пен Керейден бастап қазақ хандары туралы мәліметтер бар»,- дейді Гүлфира Елубайқызы.

Ресей империясының қазақтарға қатысты заңнамасына қатысты зерттеу тақырыбы бойынша 1796 жылы жазылған «Қырғыз-қайсақтардың қысқаша сипаттамасы» атты қолжазба дәптері көпшіліктің қызығушылығын тудырды. 44 парақтан тұратын бұл қолжазба Екатерина II-ге арналған, онда 18 ғасырдың өмірі, әдет-ғұрыптары, әдет-ғұрыптары туралы қысқаша мәліметтер бар.

Лобачевский кітапханасында ғалымдар орта ғасырлардан 20 ғасырдың басына дейінгі көптеген материалдар мен құжаттарды тапты. Мысалы, Джозеф Говальдтың жеке қорынан «Шыңғыс хан мен Ақсақ-Тимурдың өмірі» (яғни Ақсақ Темір) кітабы табылды. Оны 1822 жылы Қазан университетінің оқытушысы Ибрагим Халфин жазған. «Петр Иванович Рычковтың Қырғыз-Қайсақ даласы туралы еңбектері Қазақстанда кеңінен танымал, кітапханадан біз оның ұлы Николай Петрович Рычковтың «Қырғыз-Қайсақ даласына саяхаттың күнделікті жазбалары» атты еңбегін таптық. 1771 жыл деп жазылған», – дейді профессор Өтепова.

Қазақстан мен Татарстан ғалымдары академиялық ұтқырлық бағдарламасы аясында бірлескен ғылыми жобаларды жүзеге асыру, конференция өткізу, оқытушылармен, студенттермен, магистранттармен және докторанттармен алмасу мүмкіндіктерін қарастыруды жоспарлап отыр.