Қазақстанның Биологиялық ғылымдары 2021 №4

Авторлар 

Мақаланың атауы

Аңдатпа

А.Ш. Қыдырмолдина
Б.А. Жетпісбаев
А.М. Утегенова
Э.К. Омарханова
М.М. Мәлик
С.С. Тыржанова
Л.А. Оберкулова

DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-8-15

Стресс әсерінен перифералдық қан лимфоциттеріндегі биохимиялық үдерістер мен иммунологиялық резистенттілік өзгерістері

Зерттеудің мақсаты бұлшық ет жүктемесі әсерінен пәкістандық студенттердің иммунологиялық реактивтілігі мен биохимиялық процестері өзгерістерін зерттеу болып табылған.

   Бұл мақсатқа жету үшін Оңтүстік Азиядан келген 30 студенттің бұлшықет жүктемесі әсерінен иммундық, липидті тотығу мен антиоксиданттық жүйелердің күйлері мен энергия алмасуы зерттелген. Бұлшықет жүктемесіне  дейін және 1, 2 және 3 күннен кейін барлық зерттелушілерде жасушалық, гуморальды және бейарнайы фагоцитарлық иммунитеттің күйі анықталған. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бұлшықет жүктемесінен кейінгі иммундық жүйенің жағдайы бақылаудың соңында көрсеткіштердің қалпына келуімен немесе жоғарылауымен жасушалық, гуморальды және фагоцитарлық иммунитет көрсеткіштерінің фазалық өзгерістерімен сипатталған. 2 және 3 -ші күндері бұлшықет жүктемесінен кейін шеткі қан лимфоциттерінде энергия алмасу ферменттерінің белсенділігінің жоғарылауы ағзаның бейімделу процестерін қамтамасыз етеді. Бұлшықет жүктемесінің әсерінен перифериялық қан лимфоциттеріндегі липидті асқын тотығу мен антиоксиданттық жүйенің күйі энергия шығындарының жоғарылауы жағдайында липидті гиперпероксидацияның дамуымен организмнің бейімделу реакцияларының ширығуын көрсетеді.

Түйінді сөздер:Иммундық жүйе, жасушалық иммунитет, гуморальды иммунитет, фагоцитоз, энергия алмасуы, бұлшықет жүктемесі, стресс, бейімделу, липидтердің асқын тотығуы, антиоксиданттық жүйе.

 жүктеу 

К. М. Аубакирова
М. С. Култаева
Т.Ж. Сатканов
З. А. Аликулов

 DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-16-22

Экологиялық таза аквакультура өнімдерін ұтымды пайдаланe

Аквапоника-бұл Қазақстандағы әлеуеті бар жаңа ауылшаруашылық саласы. Бұл қайталама аквакультура жүйесіндегі балық пен өсімдіктердің аралас мәдениеті. Өсімдіктер өсу үшін балық ағындарынан қоректік заттарды пайдаланады. Экологиялық таза технологияның арқасында қосылған құны жоғары жергілікті өнімдер жыл бойы өндіріліп, сатыла алады. Аквапоника операциялары негізінен әртараптандырылған операциялар болып табылады, өйткені олар екі пайда орталығын ұсынады: балық және өсімдіктер.

Аквапоника қондырғыларында бір рециркуляция жүйесінде өсімдіктер мен балық компоненттері бар. Қоректік заттарға бай балық суы өсімдіктердің өсуі үшін қолданылады, ал өсімдіктер суды қалпына келтіру үшін биофильтр ретінде қолданылады.

Түйiнді сөздер: аквапоника қондырғысы, аквакультура, гидропоника, қалдықтарды қайта өңдеу экожүйесі

 жүктеу

 DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-23-31

Ертіс өзені бекіре популяциясының күйі мен оны көбейту мақсатында табиғи ортадан оңтайлы алу жөніндегі ұсынымдар

Сібір бекіресі популяциясының қазіргі жай-күйін зерделеу, оның таралу аймағын, Ертіс өзенінің әртүрлі учаскелеріндегі саны мен мөлшерлік-жас топтарын нақтылау нәтижелері ұсынылған. Жасанды көбею мақсатында халықтың аз бөлігін алу мүмкіндігі туралы алдын-ала ұсыныстар берілген.

Экологиялық мониторинг Ертіс өзені мен Саға маңы облыстарының ірі құятын салалары мен су айдындарын сирек кездесетін балық түрлерінің болуы мен таралу ареалы тұрғысынан зерттеу жолымен маршруттық-экспедициялық әдіспен жүргізілді. Жұмыста 2004-14 жж.арналған 037 "балық ресурстарының мемлекеттік есебі және кадастры" бағдарламасы бойынша ҒЗЖ туралы есептердің материалдары, "ҚазОРҒЗИ"ЖШС мұрағаттарынан алынған деректер пайдаланылды.Зерттеулер жүргізу кезінде нормативтік-әдістемелік құжаттаманың ережелерін басшылыққа алды.

Зерттеуді Қазақстан Республикасының экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі қаржыландырады (№BR10264205 Грант)

Түйінді сөздер: биоалуантүрлілік, таралу, саны, жасанды көбею, ұсыныстар.

 DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-77-87

Мойынқұм шөлді оба ошағындағы кеміргіштер фаунасының қазіргі жағдайы

40 жылдан астам уақыт бойы сүтқоректілер арасында байқалған оба эпизоотия ағымы Мойынқұм шөлді оба ошағының аумағындағы 2020 жылы қалыптасқан оба індеті бойынша эпизоотиялық жағдай халық арасында осы инфекция эпидемиясының пайда болуының қаупі болып табылатыны ықтимал. Кеміргіштерді обаға зерттеу барысында 2015 жылдың көктемі мен күзінде "Шыңырау құдық" шатқалында, Мойынқұм шөлді оба ошағында тұратын халықтың қарқынды пайдаланатын аумақтарында бактериологиялық және серологиялық әдіспен обаның эпизоотиясы анықталғанын назарға ала отырып, 2021 жылы Оңтүстік Алқап маңындағы ландшафтты-эпизоотиялық ауданында, 5300 км² алаңда обаның негізгі және қосалқы тасымалдаушыларына зерттеу жұмыстары жүргізілді. Кеміргіштердің, оның ішінде негізгі және қосымша тасымалдаушылардың санын есепке алу барысында 2021 жылдың көктемі мен күзінде олардың және олардың табиғи жауларының (жыртқыш аңдардың) сандары төмен деңгейде болғанын көрсетті.

Түйінді сөздер: үлкен құмтышқан, кіші құмтышқан, қызыл құйрық құмтышқан, жыңғыл құмтышқан, кіші қосаяқ, сарышұнақ

А.Э. Кучбоев

Б.Б. Соатов

DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-32-46

Зарафшан өзенінің төменгі ағысындағы балықтардың гельминттері

Балықтың 8 түрінің гельминтофаунасын зерттеу нәтижелері ұсынылған – тұқы (Cyprinus Carpio), алтын балық (Carassius auratus gibelio), торта (Rutilus rutilus), табан (Abramis brama), көксерке (Stizostedion lucioperca), қарапайым дөңмаңдай (Hypophthalmichthys molitrix), шортан (Esox lucius), түркістандық сүген (Barbus capito conocephalus) – Зарафшан өзенінің төменгі ағысындағы су қоймалары. Балықтың гельминттерінің 27 түрі анықталды, оның ішінде цестодтардың 12 түрі (Caryophyllaeus laticeps Pallas, 1781; Caryophyllaeus fimbriceps Annenkova - Chlopina, 1919;

Biacetabulum appendiculatum Szidat, 1937; Khawia sinensis Hsu, 1935; Bathybothrium rectangulum Bloch, 1782; Bothriocephalus opsariichthydis Yamaguti, 1934; Ligula intestinalis Linnaeus, 1758 larvae; Digramma interupta Rudolphi, 1810 larvae; Proteocephalus torulosus Batsch, 1786; Neogryporhynchus cheilanoristrotus Wedl, 1855 larvae; Gryporhynchus pusillus von Nordman, 1832 larvae; Valipora campylancristrota Rudolphi, 1819 larvae), трематодтың 5 түрі (Sanguinicola inermis Plehn, 1905; Orientocreadium siluri Bychowsky et Dubinina, 1954; Allocreadium isoporum Looss, 1894; Diplostomum spathaceum Rudolphi, 1819 larvae; Tylodelphys clavata Nordman, 1832 larvae), нематодтың 8 түрі (Dioctophyme renale Goeze, 1782 larvae; Rhabdochona denudata Dujardin, 1845; Desmidocercella numidica Seurat, 1920 larvae; Camallanus truncatus Rudolphi, 1814; Camallanus lacustris Zoega, 1776; Philometra ovata Zeder, 1803; Gnathostomata hispidum Fedtschenko, 1872 larvae; Raphidascaris acus Bloch, 1779 larvae) және акантоцефалдың 2 түрі (Pomphorhynchus laevis Muller, 1776; Acantocephalus lucii Muller, 1776).

Түйінді сөздер: балықтар, гельминттер, Зарафшан, тоған.

 Ж.А. Шамшатова
Б.А. Байдалинова
Б.Ж. Баймурзина
Б.С. Кенжебаева
Т.Е. Жақыпова

 DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-47-53

Инновациялық технологияларды биология сабағында қолдануды зерттеу

Бұл мақалада биология пәнінде қолданылатын инновациялық технологияның түрлері мен олардың маңыздылықтары мен тиімділіктеріне тоқтала өттік. Білім беру жүйесінің бір орында тұрақтамай үздіксіз даму үстінде болғандығынан, білім беру жүйесі дәстүрлі түрден жаңашыл түрге өтуде. Дамыған 30 елдің қатарына қосылу үшін жан-жақты ұрпақ тәрбиелеу, білікті білімді маман тәрбиелеу маңызды болып табылады. Білім беруде жаңа инновациялық технологияларды қолданылу – бүгінгі күннің заман талабы болып отыр. Әрбір мұғалім өз сабағын түрлендіріп өткізгісі келеді. Себебі қазіргі инновациялық технологияларды өз дәрежесінде пайдалану – білім сапасын арттырудың кепілі. Бүгінгі күні инновациялық әдістермен оқытуды қолдану арқылы білім алушының қабілетін арттырып, пәнге деген қызығушылығын оятып, ізденушілігін дамытып, құзыреттілігін қалыптастыру ең негізгі мақсат болып айқындалады.  Қазіргі таңдағы оқушы- білімді ғана емес, жан-жақты, ізденімпаз болуы, ал ұстаз білімділігімен ғана емес біліктілігімен оқушыға бағыт-бағдар беруі маңызды.

Түйінді сөздер: инновация, биология, зерттеу, әдіс-тәсіл, оқушы, мұғалім, білікті, білімді.

Key words: innovation, biology, research, methodology, student, teacher, qualified, knowledgeable.

 Э.О. Кожахметова
А.А. Чармухаметова

 DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-54-61 

Креативтілікке арналған тапсырмаларды  қолдану арқылы оқушылардың синтез дағдыларын дамыту жолдары

Мақалада зерттеу барысында мектеп оқушыларында қазіргі заман талабына сай жоғары деңгейлі тапсырмаларға, яғни интерпретация, талдау, синтез дағдыларының төмен болуынан туындап отырған мәселені мұғалімнің шешу жолдары мен  іс- тәжірибесі ұсынылады.  Оқу жылы бойында биология сабағында оқушылардың синтез дағдыларын дамытуда креативтілікке арналған тапсырмаларды қолданудың тиімділігі туралы айтылады. Зерттеуден күтілетін нәтиже мен зерттеу әдістері анықталған. Әртүрлі әдебиеттерге талдау жасай отырып, оқушыда креативтілікті дамытудағы өз зерттеулерін, сондай-ақ, мұғалім өз тәжірибесінде қолданған тапсырмалардан мысал келтіру арқылы пікірін дәлелді түрде ұсынады. Эксперименттік бөлімде оқу іс-әрекетінің мысалы келтіріле отырып, нәтижесі жинақталып, қорытындыланған. Зерттеу нәтижесінде оқушыларда креативтілікке арналған тапсырмалардың синтез дағдыларын дамытуға әсері мен жеке оқушыларға көмек беру мүмкіндіктері анықталып, негізделеді. Зерттеу жұмысының әлсіз тұстары мен тиімді тұстары анықталып көрсетілген.

Түйінді сөздер: креативтілік деңгейлері, талдау, синтез, әсер ететін факторлар, креативтілікке арналған тапсырмалар.

Е.Е. Кирик
В.Н. Алиясова
Т.А. Граф

DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-62-69  

«Қазіргі заманғы мектеп өміріндегі жаратылыстану мұражайы» авторлық бағдарламасы жаратылыстану музейлерінің мәдениетті және педагогикалық әлеуетін іске асыру тәсілі ретінде

Бұл мақалада жалпы білім беретін мектептер мұғалімдерінің жаратылыстану музейлерінің мәдени-шығармашылық және педагогикалық әлеуетін авторлық бағдарламаның көмегімен жүзеге асыруы туралы айтылады.

Қазіргі уақытта қоғамға мұражайдың біртұтас және ақпараттық әлеуеті қажет болатын жағдай туындап отыр.

Оқу үрдісіндегі заманауи білім беру барған сайын мұражай пәндеріне негізделген. Музей әлеуметтік-мәдени мекеме бола отырып, ХХІ ғасырдағы өркениеттің дағдарыстық жағдайларын шешуге тікелей әсер етеді.

Осы мақалада көрсетілген жаратылыстану музейлерінің әлеуеті туралы авторлар ұсынған педагогикалық ұстаным тек біздің ел үшін ғана емес, сонымен бірге жаһандануға ұшыраған бүкіл әлем үшін өзекті болып табылатындығын атап өту керек.

Мақала авторлары зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, орта мектептер мұғалімдеріне арналған авторлық бағдарлама құрастырды, онда жаратылыстану музейлерінің мәдениетті және педагогикалық әлеуетін жүзеге асырудың негізгі тармақтарын ашуға тырысты.

Түйінді сөздер: жаратылыстану мұражайы, мәдениетті жасаушы әлеует, педагогикалық әлеует.

Т.Ж. Шакенова

Ш.Ш. Хамзина

DOI: 10.52301/1684-940X-2021-4-70-76

Жаратылыстану-ғылыми бағыттағы пәндерді оқыту процесіндегі оқушылардың функционалдық сауаттылығы

Мақалада биология сабақтарында жобалық қызмет технологиясы арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселелері қарастырылады. Жобалық қызмет - заманауи мектептің тиімді оқу технологияларының бірі. Мұғалімнің басшылығымен оқушылардың мақсатты, өзіндік іс-әрекеті. Мұғалім жоба бойынша жұмыс барысында барлық студенттердің жағымды эмоционалды көңіл-күйін қалыптастырады және тең серіктестік сенімді қарым-қатынасты ұйымдастырады. Қазіргі уақытта студенттерді өмірге дайындау функционалдық сауаттылықты дамытудағы жетекші басымдықтардың бірі болып табылады. "Функционалдық сауаттылық" ұғымының кеңірек түсіндірілуі білім беруді шығармашылық фактор, қоғамның әлеуметтік-экономикалық, мәдени прогресінің қозғаушы күші ретінде қарастырумен байланысты. Оқыту нәтижелерін қазіргі заманғы түсіну пәнді оқытумен байланысты білімнің, Дағдылар мен дағдылардың әдеттегі тізбесінен асып түседі. Білім беру нәтижелері оқушылардың мектептегі оқу процесінің соңғы өнімі болып табылады және оқушының жеке басындағы сапалы өзгерістерді көрсетеді және оның мінез-құлқында, әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесуінде көрінеді. Функционалды сауаттылық адамның белгілі бір мәдени ортаға мүмкіндігінше тез бейімделу қабілеті, білімі, дағдылары негізінде әлеуметтік қатынастар жүйесінде қалыпты жұмыс істеу қабілеті ретінде анықталады. Түйінді сөздер: функционалдық сауаттылық, оқушылар, пән, құзыреттілік, бағыт.