Ә.Х. Марғұлан және ҚазССР Ғылым Академиясы

Ә. Х. Марғұлан және ҚазКСР Ғылым академиясы

Республикалық Академия ұйымының тарихы 1932 жылғы 8 наурыздан бастап, Кеңес Одағы Ғылым Академиясының төралқасы базалар мен филиалдар жөніндегі комиссияның ұсынысын қарастыра отырып, екі сектордан тұратын КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандық базасын құру туралы шешім қабылдаған кездеy есептеледі: зоологиялық және ботаникалық. База төрағасы болып академик А. Н. Самойлович, төралқа мүшелері – академик Б.А. Келлер, профессор С. Д. Асфендияров, М. Н. Төлепов бекітілді.

1938 жылы қарашада база КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы болып қайта құрылды – республикадағы ең ірі мекеме, онда 100-ге жуық ғылыми қызметкер жұмыс істеді, олардың 14 – ғылым кандидаты және үшеуі-доктор ғылыми дәрежесі болды. Филиалдың қызметі ел үшін қиын кезеңде - Ұлы Отан соғысы жылдарында өтті. Ең бай табиғи ресурстарға ие Қазақстанға майданды қажетті құралдармен қамтамасыз ету ісінде маңызды рөл берілді. Ұлы Отан соғысының жеңісті аяқталуына орай Қазақстанда Республикалық Ғылым академиясын ұйымдастыру үшін барлық қажетті жағдайлар жасалды.

1938 жылы КСРО Ғылым Академиясының (Қазфан) Алматыдағы Қазақ филиалының ашылуына байланысты А.Х. Марғұлан Отанына шақырылды. Осы кезден бастап ғалым кейіннен Қазақ КСР Ғылым академиясы болып қайта құрылған КСРО Қазфан жүйесінде үздіксіз жұмыс істеді, тарих және археология секторларын, палеолит және этнография бөлімдерін, Қазақ КСР Ғылым Академиясының Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтын басқарды. Ә. Х. Марғұлан қызметтік құжаттарында Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1945 жылғы 7 желтоқсандағы «Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастыру туралы» қаулысының көшірмесін сақтап қалды.

Қазақстан Ғылым академиясының құрылуы оның Тұңғыш Президенті және құрылу бастамашысы Қ.И. Сәтбаевтың алдын ала атқарған жұмыстарының қорытынды нәтижесі болды. Қазақстанға уақытша эвакуацияланған Мәскеу, Ленинград және еліміздің басқа қалаларының ғалымдары көмек көрсетті. Олармен бірлесіп жоғары білікті ғылыми қызметкерлерді - ғылым докторларын, әсіресе қазақтардан даярлау бойынша шаралар әзірленді; негізгі мекемелер айқындалды, ғылыми бағыттар бойынша аспирантура ұйымдастырылды. Жас қазақ ғалымдарының тобы КСРО Ғылым академиясының докторантурасына жіберілді. Аспирантураға өндіріс мамандары тартылды.

1945 жылы 26 қазанда КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Қазақстанда Ғылым академиясын ұйымдастыру туралы қаулысы шықты. Оған сәйкес 1946 жылғы 1 маусымда Жоғарғы Кеңес Төралқасының, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің және Қазақстан КП (б) ОК бірлескен қаулысымен КСРО Ғылым Академиясының қолданыстағы филиалының базасында Қазақ КСР Ғылым академиясы құрылды.

1946 жылы А. Х. Марғұланға корреспондент-мүше атағы берілді, 1958 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі, 1960 жылы профессор болып сайланды.

1950-1980 жылдары Қазақстанда экономиканың дамуы жалпы одаққа қарағанда жоғары қарқынға ие болды. Бұл процесс қарқынды ғылыми-техникалық прогреспен қатар жүрді. Республикада осы жылдары бірқатар жаңа ғылыми-зерттеу және жобалау-конструкторлық ұйымдар, оның ішінде ғылым академиясының құрамында 6 институт құрылды. 1980 жылдардың басында Қазақстанда 140 ғылыми мекеме болды, онда 21,1 мың адам жұмыс істеді. Ғылыми күштер Ғылым Академиясында шоғырланды - 31 ғылыми мекеме, оның ішінде 24 ғылыми-зерттеу институты. Ғылым Академиясының ғалымдары экономика мен ғылымның барлық салаларында зерттеулер жүргізді.