Археолог Ә. Х. Марғұлан

Археолог - Ә. Х. Марғұлан 

Туған халқының тарихына қызығушылық танытып, зерттеу жұмыстарын Ленинградта оқу кезеңінде бастаған Ә. Марғұлан отанына оралғаннан кейін үлкен еңбек пен ізденісті қажет ететін осы жауапты жұмысты жалғастырды. Осы мақсатта ол Оңтүстік Қазақстанның Сыр, Шу, Талас өзендерінің бойында және Отырар, Сауран, Сығанақ көне қалаларының орындарында қазба жұмыстарын жүргізеді. Жиналған материалдардың негізінде ол «Ежелгі Қазақстан қалалары мен құрылыс өнерінің тарихы» монографиясын жазды. 1943 жылы «Хан жарлықтарының тарихи маңызы» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Бұл ежелгі қыпшақтардың тарихын зерттеудегі ірі ғылыми еңбек болды.

1936 жылдан 1938 жылға дейін Ә.Марғұлан — КСРО ҒА материалдық мәдениет тарихы институтының ғылыми қызметкері. 1939-1946 жылдары-КСРО Қазфан тарих институтының аға ғылыми қызметкері, сектор меңгерушісі болды.

1940-1941 жылдары оның «Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы түркі эпостары», «Декабристер және Қазақстан», «Әлішер Науаи және қазақ мәдениеті», «Мұхаммед Хайдар – тарихшы», «Шоқан Уәлиханов және Орта Азия тарихы», «Суворов», «Жамбыл Жабаев» және т. б. еңбектері жарық көрді. 1945 жылы Марғұлан «Қазақ халқының эпикалық аңыздары» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғап, ҚазКСР ҒА тарих, археология және этнография институтының бөлім меңгерушісі болды. Дәл сол кезде ғана құрылған Қазақ КСР Ғылым Академиясының тұңғыш Президенті Қаныш Имантайұлы Сәтбаев Әлкейге археологиямен айналысуға кеңес берді.

Басталған зерттеу бағытымен тікелей айналысуға толық мүмкіндік алған Ә. Х. Марғұлан Орталық Қазақстан тарихын зерттеумен мақсатты түрде айналысты. Көпжылдық зерттеулердің нәтижелері К.А. Ақышев, М. К. Қадырбаев, А. М. Оразбаевпен бірлесіп жазған «Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті» кітабында көрініс тапты. Ол еңбек редакциясын өзі басқарды. Бұл кітап жоғары бағаланып, оның авторларына Шоқан Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Ғылым академиясының сыйлығы берілді.

Ол алғаш рет Сырдария, Талас, Шу өзендерінің бойындағы ежелгі қалаларға археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді, Тараз, Отырар, Сайрам, Сауран, Сығанақ мәдениетін зерттеді. Кеңес археологтары мен тарихшылары ежелгі Қазақстанның аумағында сирек кездесетін елді мекендер болған Ұлы Жібек жолын қоспағанда, іс жүзінде қалалар жоқ деп есептеді. Алайда, Әлкей Марғұлан Сарыарқа даласын зерттеп, Отырар, Тараз, Сайран, Сығанақ және басқа қалалардың қазбаларын зерттеп, Қазақстанда қалалар мен дамыған елді мекендер болғанын ғылыми дәлелдеді. Сонымен қатар, академик Қазақстанның солтүстігінде де, шығысында да ежелгі қалалардың қалдықтары болуы керек деп болжады. Кейіннен жүргізілген зерттеулердің нәтижелері оның сөздерінің дұрыстығын растады.

1946-1974 жылдары Ә. Х. Марғұлан атақты Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Оған Орталық Қазақстандағы өркениеттің ең ірі ошағы - кейінгі қола дәуіріндегі Беғазы — Дәндібай мәдениетінің ашылуы мен негіздемесі тиесілі.

Сонымен қатар, оның зерттеу нысаны ежелгі сәулет ескерткіштері болды, оларға қола және ерте темір дәуірінің бірегей археологиялық ескерткіштері — Беғазы, Санғыр, Беласар және т.б. ашылды. Орталық Қазақстан аумақтарын археологиялық зерттеу нәтижелері іргелі монографияларда жинақталды: «Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті» (оның басшылығымен және тікелей қатысуымен жазылған, 1967 жылы ол Ш. Уәлиханов атыдағы сыйлыққа ие болды.), «Орталық Қазақстанның Беғазы-Дәндібай мәдениеті» және «Қазақ КСР тарихы» бес томдық, оны жазғаны үшін Марғұлан 1982 жылы жетекші авторлардың бірі ретінде Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығына ие болды.

Марғұланның бай ғылыми мұрасы Қазақстан ғылымының көптеген салаларын қамтиды: археология, этникалық тарих, мәдениет және өнер тарихы, этнография және филология. Ол жазбаша ескерткіштерді зерттеуге, қазақ халқының рухани мәдениеті мен фольклорын зерттеуге елеулі үлес қосты. Ол алғаш рет Қазақстанның ежелгі халқының көптеген археологиялық ескерткіштерін ашып, зерттеді. Әлкей Хақанұлының Жетісу және Оңтүстік Қазақстан қалалық мәдениеті саласындағы археологиялық ізденістерінің маңызды нәтижесі ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстанның урбанистік орталықтары сипатталған «Ежелгі Қазақстанның қалалары мен құрылыс өнерінің тарихынан» (1950) еңбегінің жариялануы болды.

Марғұланның соғыстан кейінгі жылдардағы археологиялық ізденістері Орталық Қазақстанның қола дәуірінің ең ірі ошағы – Беғазы-Дәндібай мәдениетінің ашылуына алып келді, бұл Андронов этномәдени қоғамдастығы мен сақ мәдениетінің генетикалық сабақтастығы туралы айтуға мүмкіндік берді.

Марғұланның есімі әлемнің көрнекті археологтары мен этнографтарының есімдерімен қатар тұр. Ғалым Қазақстан туралы гуманитарлық ғылымның дамуына, қазақ халқының өзіндік мәдениеті мен дүниетанымын зерттеуге баға жетпес үлес қосты.